Bir kapitalist ekonomi uzun dönem büyüme trendi etrafında farklı dönemlere yayılan dalgalara maruz kalır. Bu dalgalar, genelde iktisadi faaliyet düzeyinin önce trendin üzerinde büyümesi daha sonra da trendin altında büyümesi (ve bazen de küçülmesi) ile temsil edilir. Bu dalgaların her birini konjonktür dalgası veya iş çevrimi olarak adlandırırız. Benim, bundan 20 sene önce doktora çalışmama başlarken, en fazla kafamı uğraştıran konulardan biriydi, bu konjonktür dalgaları. Nitekim doktora tezimi de bu konuda verdim.

Konjonktür dalgalarının farklı dönemlere yayıldığından bahsetmiştim. Teknik olarak bu durumu dalganın dönemselliği / periodicity olarak tanımlarız. Her dalganın bir genişleme safhası (iktisadi faaliyetin uzun dönem trendden daha hızlı büyüdüğü safha) bir de daralma safhası (iktisadi faaliyetin uzun dönem trendden daha yavaş büyüdüğü safha) bulunur. Genişleme Safhası tepe noktasıyla sonlanır. Tepe noktası iktisadi faaliyetin en yüksek olduğu seviyeyi gösterir. Tepe noktasından sonra Daralma Safhası gelir ve bu safha dip noktası ile sonuçlanır. Dip nokta iktisadi faaliyetin en düşük seviyesini gösterir.

Genel olarak kapitalist ekonomilerde gözlenen konjonktür dalgalarını bütüncül olarak ilk defa Joseph Alois Schumpeter tasnif etmiştir. Her bir dalgaya o dalgayı ilk defa bulan iktisatçının ismi verilmiştir. Schumpeter’in sınıflandırmasına göre dört tip dalga bulunmaktadır: 40 ay (3,5 yıl) süren Kitchin Dalgası (Minör Dalga da denir), 7-11 yıl süren Juglar Dalgası (Majör Dalga da denir), 15-25 yıl arası süren Kuznets Dalgası (İmar Dalgası da denir) ve 45-60 yıl sürdüğü ileri sürülen Kondratieff Dalgası. Büyük Krizlerin genelde bu dalgalardan birkaçının dip noktasının aynı tarihe denk gelmesiyle açıklanması da önemlidir.

Her dalga farklı sermaye birimlerine yatırıma bağlanmaktadır: Minör Dalga envanter yatırımlarına, Majör Dalga makine ve teçhizat yatırımlarına, İmar Dalgası alt yapı ve inşaat sektörü yatırımlarına ve Kondratieff Dalgası da beşeri sermaye ve teknoloji yatırımlarına dayandırılır. Her dalganın uzunluğu, yani dönemselliği, o dalganın dayandığı sermaye tipinin kullanım süresiyle yakından ilgilidir.

Bugün size Türk Ekonomisi’nde tespit ettiğim İmar Dalgalarını anlatmak istiyorum. İşin garip tarafı, her imar dalgası, aynı zamanda, bir siyasi rejime de karşılık gelmektedir. Bunun ne kadarı tesadüf ne kadarı yapısal olduğu ise araştırılması gereken bir olgudur.

İMAR DALGALARINI NASIL ÖLÇERİZ?

İmar Dalgası ilk defa Simon Davidoviç Kuznets tarafından keşfedilmiştir. Kuznets Dalgası da denen İmar Dalgası 15-25 yıl süren orta ölçekli bir konjonktür dalgasıdır. Kuznets’e göre bu dalgaların kaynağı emek piyasasını etkileyen uzun dönemli göçmen giriş ve çıkışları ile bunların da etkilediği ekonomide büyük çaplı inşaat sektörü yoğunlaşmalarıdır. Bu yüzden Kuznets kendisi bu dalgalara “İmar Dalgası” adını vermiştir. Bu bağlamda, başta Schumpeter olmak üzere, birçok iktisatçı İmar Dalgasını (yol, baraj, şehir ve ulaştırma altyapısı gibi) altyapı sermayesi birikimine bağlamıştır. 

Bu anlamda ben Türkiye’nin 1923’ten bu yana yıllık GSYİH verilerini toparladım. Burada karşıma bir sorun çıktı. 1923’ten 2007’ye dek süren bir seri ile 1998’den 2021’e dek gelen başka bir seri. İlk önce her seri için İnşaat sektörü üretiminin toplam GSYİH içindeki payını hesapladım. Daha sonra oluşan iki seriyi enterpolasyon yöntemi ile birleştirdim. Böylece 99 yıllık bir seri elde ettim. İlk bakışta bu seriye baktığımızda, o yıl içerisinde inşaat sektöründe yapılan toplam üretimin gayrı safi yurt içi hasıla (GSYİH) içindeki payını görebilmekteydim. Daha bir ayrıntılı analiz ettiğimde ise 20 yıllık periyotlarda dalgaların varlığını tespit ettim. Dalgaların zamanlaması şöyleydi: 1923-42 arası Birinci, 1943-62 arası İkinci, 1963-82 arası Üçüncü, 1983-2002 arası Dördüncü ve 2003-2022 arası Beşinci İmar Dalgası. Dalgaları hesaplarken ölçüyü bir dip noktadan diğerine olacak şekilde aldım. Her dalga kabaca 10 senelik bir genişleme safhası ve 10 senelik de daralma safhası içermektedir. Tabii ki son dalga olan Beşinci İmar Dalgasının son senesi hesaba dahil edilemedi, çünkü hal-i hazırda bu senenin içindeyiz, (2022 senesi, DMD).

Kısa bir yorumlamadan sonra, çok bariz olarak görülen şey, 1923’ten 2021’e inşaat sektörünün ekonomideki payı yirmi yıllık ortalamalar itibarı ile yüzde 3,27’den 6,28’e çıkmıştır. Bu artan şehirlileşme, hızlı kalkınma ve sanayileşmenin sonucudur. Dalgaları tespit ederken inşaat sektörünün GSYİH içindeki güncel payını ait olduğu dönemin ortalamasından yüzde sapma olarak hesapladım.

TÜRKİYE’NİN İMAR DALGALERI VE SİYASİ YORUMU

Bu anlattıklarım işin iktisadi tarafı. Bir de imar dalgalarının siyasi boyutu da bulunmaktadır. Her imar dalgası, aslında farklı bir siyasi konjonktürün ve iktidar bileşiminin dalgasıdır aynı zamanda. Her imar dalgasının genişleme safhasında kuvvetli bir iktidar bulunmaktaydı. Daralma safhası ise, inşaat sektörünün yarattığı çarpan etkisiyle ekonomik yavaşlama ve o dalgaya ait siyasi iktidar bileşiminin zayıflamasına denk geliyordu. Bu anlamda imar dalgalarına o dönemin etkin siyasi liderlerinin isimlerini verdim. Aşağıda bunları sıralıyorum:

Birinci İmar Dalgası – Atatürk Dalgası (1923-42): Kuruluş Dönemi. CHP’nin tek parti yönetiminde başlangıç kalkınma hamleleri ve devletçi politikalar. 1923-1930 arası genişleme ve büyüme safhası 1931 – 42 arasında ise daralma safhası. 1942’de dip noktanın İkinci Dünya Savaşı sebebiyle çok derin olduğunu söylemeliyiz.

İkinci İmar Dalgası – Menderes Dalgası (1943-62): 1945’te siyasi rejim değişikliği ve iki partili siyasi hayat dönemi. Demokrat Parti ve Menderes’in yıldızının parladığı anlar. Yol inşaatlarının ağırlıklı olduğu dönem. 1943 – 1955 arası uzun bir genişleme safhası ardından 1956 – 1962 arası bir daralma safhası gelmekte. Dalganın sonuna doğru 27 Mayıs Darbesi ile birlikte siyasi rejim değişikliği.

Üçüncü İmar Dalgası – Demirel Dalgası (1963-82): Çok partili siyasi hayat dönemi. Dönemin öne çıkan siyasi gücü Süleyman Demirel ve Adalet Partisi. Barajlar, enerji santralleri ve su ve elektrik şebekelerinin imarı. İthal ikameci kalkınma politikaları. Normalde 73 yılına kadar sürmesi gereken genişleme safhası 1971-72 petrol krizi ve 1974 Kıbrıs Savaşı nedeniyle akamete uğramış. Dönemin sonuna doğru 12 Eylül Darbesi ve ihracata dayalı kalkınma rejimine geçiş.  1980-82’de ise Banker Krizi gerçekleşmiş.    

Dördüncü İmar Dalgası – Özal Dalgası (1983-2002): 12 Eylül Darbesi ve yeni bir rejimin tesis edildiği dönem. Dönemin etkin siyasi gücü Turgut Özal ve ANAP. Otoyol inşaatları, turizm sektörünün yükselmesi, ulaştırma ve iletişim altyapısının tamamlanması. 1985 iç mali liberalleşme, 1989 dış mali liberalleşme reformları. 1983-1993 arasında genişleme safhası (1991’de Birinci Körfez Savaşı nedeniyle geçici bir düşüş var, DMD), 1994 Krizi daralma safhasının başlangıcı, 1994 – 2002 arası daralma safhası ve dip noktada 2001 krizi.

Beşinci İmar Dalgası – Erdoğan Dalgası (2003-2022): 2003 seçimleriyle başlayan ve halâ daha devam eden Erdoğan ve AK Parti dönemi. Otoyol, köprü, nükleer santral, havaalanı inşaatları ve şehir altyapısının yenilenme dönemi. Bu dönemde Türk siyasi hayatı çok partili rejimde bir hâkim parti örneğini (AK Parti) tecrübe etti. 2003- 2017 yılları arasında genişleme safhası (15 yıl!), 2017’den bu yana ise daralma safhası. Genişleme safhasında 2008 krizinin etkisiyle geçici bir düşüş, dalganın dip noktasında ise 2018-19 Krizi. 

Altıncı İmar Dalgası bu hesaba göre 2023’ten başlayacaktır. Bu dönemin siyasi karakteristiği ne olacak? Nasıl bir değişim ve yenilenme süreci yaşanacak. Dilerseniz bu sorulara Pazartesi cevap verelim.