Şehrin Kıyısında Bir Mabet Kariye
İstanbul’un Fatih ilçesinde, Edirnekapı semtinde yükselen Kariye Camii, aslında bir zamanlar Konstantinopolis’in dışında kalan bir manastır kilisesiydi. İlk yapımı 6. yüzyıla, Doğu Roma dönemine kadar uzanıyor. “Khora” kelimesi Grekçede “kırsal alan” ya da “şehir dışı” anlamına gelmektedir. Bu isim, kilisenin ilk yapıldığı dönemde surların dışında konumlanmasından kaynaklanıyordu.
Bizans döneminde birkaç kez onarım gören yapı, özellikle 1316 yılında devlet adamı ve sanat hamisi Theodoros Metokhites’in katkılarıyla sanatsal bir zirveye ulaştı. Kilisenin iç mekânları, mozaik ve fresklerle donatıldı. Bugün hâlâ ayakta kalan bu bezemeler, Bizans resim sanatının geç dönemine ait en parlak örnekler arasında yer almaktadır.
Osmanlı'nın Sessizce Koruduğu Bir Miras
1453’te İstanbul’un fethinin ardından Osmanlı yönetimine geçen yapı, yaklaşık elli yıl sonra 1511’de Sadrazam Hadım Ali Paşa tarafından camiye çevrildi. “Kariye Camii” adıyla anılmaya başlanan yapı, herhangi bir yıkım görmeden, Bizans’tan Osmanlı’ya yumuşak bir geçişin simgesi oldu.
Mozaik ve fresklerin üzeri sıvanarak kapatıldı; bu işlem, İslami duyarlılıklara uygunluğu sağlarken, sanat eserlerinin korunmasına da katkı sundu. Osmanlı döneminde mahalle camisi olarak kullanılan Kariye, dışarıdan mütevazı görünse de içinde zamanın derin izlerini taşıyan bir mabede dönüştü. Evliya Çelebi de 17. yüzyılda Kariye Camii’nden, “evvelce bir sanatlı kilise” olarak söz ederken, muhtemelen yapının içindeki zengin mozaik süslemelere atıfta bulunuyordu.
Cumhuriyetle Yeniden Yorumlanan Bir Hafıza
1945 yılında cami ibadete kapatılarak millî miras statüsü kazandı. 1948’de başlayan restorasyon süreci, Amerikan Bizans Enstitüsü ve Dumbarton Oaks tarafından yürütüldü. Yapılan çalışmalar sonucunda üzeri kapatılmış mozaikler ve freskler yeniden açığa çıkarıldı.
1958 yılında müze olarak ziyarete açılan Kariye, yalnızca mimarî bir yapı değil, aynı zamanda hem Bizans hem Osmanlı dönemine ışık tutan bir kültür envanteri hâline geldi. Uzmanlarca “Bizans mozaik sanatının en iyi korunan örneklerinden biri” olarak gösterildi.
Yeniden Camii: 450 Yıllık Kimliğine Dönüş
2020 yılında Cumhurbaşkanlığı Kararı ile yeniden cami olarak hizmet vermeye başlayan Kariye, böylece 450 yıllık ibadet kimliğine kavuşmuş oldu. Mozaik ve freskler koruma altında tutulurken, ibadet düzeni de bu hassasiyet gözetilerek yeniden kurgulandı.
Kariye bugün hem ibadete açık bir cami, hem de kültürel mirasın canlı bir temsilcisi olarak ziyaretçilerini ağırlıyor. Her mozaiğinde inancı, her duvarında zamanı ve her köşesinde insanlığın estetik arayışını saklar. Üç farklı dönemden izler taşıyan bu yapı; Doğu Roma'nın sanatı, Osmanlı'nın muhafazakâr dönüşümü ve Cumhuriyet’in restorasyon vizyonunu bir arada yansıtan eşsiz bir hafıza mekânı olma özelliğini koruyor.
Tarihi duymak, görmek ve hissetmek istiyorsanız; rotanıza Kariye’yi mutlaka ekleyin. Çünkü bazı yapılar görülmek için değil, yaşanmak için vardır.
