hat nedir?
Hat sanatı, Arap harfleriyle estetik ölçülere bağlı kalınarak yazı yazma sanatı olarak tanımlanır. Modern anlamda ise "işaretlere anlamlı, ahenkli ve ustaca bir biçim verme sanatı" olarak öne çıkar. İslam medeniyetinin en önemli görsel sanat dallarından biri olan hat, matbaanın icadından önce elle yazılan Kur'an-ı Kerim, kitaplar ve belgeler sayesinde yaygınlık kazanmıştır.
Batı dünyasında “kaligrafi” (calligraphy) olarak bilinen bu sanat, İslam coğrafyasında hüsn-i hat (güzel yazı) adıyla anılmıştır.
tarihsel süreçlerde hat
fenike uygarlığı ile bağlantısı
Hat sanatı, Fenike yazısına dayanan Nabatî yazı sistemi üzerinden şekillenmiştir. Hicaz bölgesine taşınan bu yazı biçimi zamanla cezm ve meşk gibi formlar kazanarak İslamî dönemlerde gelişmeye başlamıştır.
Kufi Yazısı nasıl çıktı
Hz. Ali'nin Kufe’yi siyasi merkez yapmasının ardından gelişen Kufi yazı; köşeli, sert hatlarıyla İslam coğrafyasındaki en eski yazı türü olarak kabul edilir. Bu yazı, İslam’ın ilk dönem kitap yazmalarında sıkça kullanılmıştır.
İbn Mukle ve Aklâm-ı Sitte Dönemi
9. yüzyılın sonunda İbn Mukle, yazıyı matematiksel bir sistemle kurallara bağlamış; noktayı, elifi ve daireyi temel ölçü birimleri olarak belirlemiştir. Böylece:
- Sülüs
- Nesih
- Muhakkak
- Reyhânî
- Tevkī’
- Rikā’
gibi altı ana yazı türü ortaya çıkmıştır. Bunlar, aklâm-ı sitte (altı kalem) olarak adlandırılmış ve hat sanatının temelini oluşturmuştur.
II. Mehmet Dönemi'nde Hat
İstanbul’un fethi sonrası, Osmanlı Devleti hat sanatında eşsiz bir ekol oluşturmuştur. "Kur’an-ı Kerim Hicaz’da nazil oldu, Mısır’da okundu, İstanbul’da yazıldı" sözü, İstanbul’un hat sanatındaki merkezi rolünü yansıtır.
hat'ta Türk dokunuşu
Şeyh Hamdullah (ö. 1520), aklâm-ı sitte üzerinde yaptığı estetik düzenlemelerle Türk zevkine uygun bir hat üslubu ortaya koymuş, Mushaf yazımında nesih yazısını standartlaştırmıştır.
en bilinen hattatlar
Hâfız Osman: Sülüs ve nesih yazılarını sadeleştirerek yeni bir tarz geliştirmiştir.
Mustafa Râkım: Celî sülüs yazısında estetik zirveyi yakalayarak tuğra yazımını mükemmelleştirmiştir.
Sami Efendi, İsmail Hakkı Altunbezer, Hamit Aytaç: Celî sülüste hat sanatını doruğa taşıyan ustalardır.
Hat Sanatında Kullanılan Malzemeler
Kamış kalem: Farklı boyutlarda hazırlanarak değişik yazı türlerinde kullanılır.
Aharlı kâğıt: Mürekkebin yayılmasını önler.
İs mürekkebi: Kalıcı, yoğun siyah renk için tercih edilir.
Kalemtraş, mühre, hokka, lika, kalemdan gibi araçlar hattatın temel ekipmanlarıdır.
Celî kalem: Büyük boy yazılar için özel olarak yapılır.
Hat sanatını n Türleri
Sülüs
Yumuşak, yuvarlak hatları ile “Yazıların Anası (Ümmü’l-hutût)” olarak bilinir. Cami yazılarında, başlık ve levhalarda sıkça kullanılır.
Nesih
Sülüs yazının küçük boyutlarda yazılan şeklidir. Kur’an yazımı için idealdir ve Osmanlı’dan günümüze en çok kullanılan yazı türüdür.
Kufi
Köşeli ve sert yapısıyla erken İslam dönemi kitap ve kitabelerinde yaygın şekilde kullanılmıştır.
Divani ve Celî Divani
Saray belgelerinde kullanılan, girift yapısı ile tahrif edilmesi güç olan yazılardır. Özellikle padişah fermanlarında tercih edilmiştir.
Ta‘lik ve Nasta‘lik
İran menşeli olup Osmanlı döneminde divan şiiri ve resmî belgelerde kullanılmıştır.
Hat Sanatında İstif nedir?
Hat sanatının estetik yönü, harflerin dizilişi, eğimi ve dengesiyle şekillenir. Kelimelerin üst üste, iç içe yazılmasıyla oluşturulan kompozisyona istif denir. Celî sülüs ve ta‘lik yazılarında sıkça kullanılır. Müselsel ve müsennâ gibi özel istif türleri de estetik dengeyi artırır.
Eser Biçimleri
Mushaf ve Yazma Kitaplar
Kur’an-ı Kerim, evrad, hadis mecmuaları gibi eserler.
Levha ve Kıta
Tek sayfalık yazılar veya albüm olarak hazırlanan murakkaalar.
Cami Yazıları
Kubbe ve mihrap yazıları genellikle celî sülüsle hazırlanır.
Kitabeler
Tarihi yapıların girişlerinde bulunan taş yazılardır.
Ferman ve Tuğralar
Osmanlı saray yazışmalarında kullanılan estetik yazılı belgelerdir.
günümüzde hat'a olan ilgi
Harf devriminden sonra unutulmaya yüz tutan hat sanatı, bugün yeniden canlanma sürecine girmiştir. İslâm coğrafyasının ruhani estetik değerlerini yansıtan bu sanat, Batı'da da ilgiyle takip edilmektedir.
Batılı sanatçılar için de kaligrafi ve minimal estetik açısından hat sanatı önemli bir ilham kaynağıdır.
