BİR BİLİM YILDIZI: TAKİYyÜDDİN KİMDİR?
14 Haziran 1526’da Şam’da doğan Takiyyüddin, ilk eğitimini babası Zeynüddin Marûf Efendi’den aldı. Genç yaşta hadis, tefsir, fıkıh gibi ilimlerde yetkinleşti, ardından akli ilimlere yönelerek matematik ve astronomide devrim niteliğinde çalışmalara imza attı. Mısır’da müderrislik yaptıktan sonra İstanbul’a gelerek Osmanlı bilim dünyasının en parlak isimlerinden biri hâline geldi.
MATEMATİĞE KATKILARI
Yeni Bir Hesaplama Sistemi Geliştirdi
Takiyüddin, astronomide yüzyıllardır kullanılan altmışlık sistemi bırakıp ondalık sisteme geçti. “Buğyetü’t-Tullâb min İlmi’l-Hisâb” adlı eserinde bu geçişin ayrıntılarını şöyle açıklar:
“Ondalık kesirlerle Güneş’in ortalama, merkez ve apoje hareketini, günlerin tadilini hesapladım... Bu sistemle yapılacak çarpma ve bölme işlemlerinde altmışlık tabloya ihtiyaç duyulmaz ve toplama da çok kolaydır.”
Bu yaklaşımı sayesinde astronomların karmaşık hesaplar yaparken yaşadığı zorlukları ortadan kaldırmış, Batı’da ondalık kesirleri ilk kullanan Simon Stevin’den önce bu sistemi Doğu’da kullanmıştır.
Trigonometriye Onluk Sistemle Yaklaştı
Takiyüddin, 1°'den 90°'ye kadar sinüs ve tanjant tablolarını birer derecelik aralıklarla hazırlayarak bu fonksiyonların ondalık kesirlerle hesaplamasını ilk yapan bilim insanı oldu. Trigonometrik hesaplamalar için “trigonometrik çeyreklik” adını verdiği basit bir cetvel kullanıyordu.
Cebirde Aritmetik Yaklaşımı Benimsedi
Cebir sahasında ikinci dereceden denklemleri geometrik değil, aritmetik yöntemle çözen ilk Osmanlı âlimlerinden biri olan Takiyüddin, bu alanda analitik yaklaşıma geçişin öncülerinden sayılmaktadır.
GÖKLERİ GÖZETLEYEN GÖZ: İSTANBUL RASATHANESİ
1577 yılında III. Murad’ın izniyle Tophane sırtlarında kurulan İstanbul Rasathanesi, Osmanlı bilim tarihinin zirvesidir. Burada kullanılan pek çok gözlem aletini Takiyüddin bizzat geliştirmiştir:
Zâtü’l-evtâr: Gündönümlerini hassas şekilde ölçer.
Zâtü’l-semt ve’l-irtifâ: Azimut ve yükseklik hesapları için kullanılır.
Dioptra (zâtü’s-sakbeteyn): Ay ve Güneş’in çap ve tutulma ölçümleri için geliştirilmiştir.
Otomatik Mekanik Saat: Dakika ve saniyeyi gösterebilen, astronomik gözlemler için kullanılan bir araçtır.
Rasathane, Osmanlı’nın ilk ve son resmî gözlemevi olarak tarihe geçmiş, ne yazık ki 1580’de siyasi ve dinî çekişmeler yüzünden top atışıyla yıkılmıştır.
BİR GÖZLÜK DEĞİL, BİR GÖRÜŞ DEVRİMİ
Takiyyüddin, optik alanında da çığır açmıştır. Nevru Hadîkati’l-Ebsâr adlı eserinde ışığın küresel yayılımını detaylı biçimde incelerken, “uzakta bulunmaları sebebiyle görülemeyen şeyleri gösterebilen bir billûr” şeklinde tanımladığı aletle ilk kez teleskoptan söz etmiştir. Bu tanım, Felemenkli Hans Lippershey’in 1608’deki patentinden yıllar öncesine aittir.
OSMANLI’NIN İLK MÜHENDİSİ
Takiyyüddin, yalnızca kuramsal değil, pratik bilim alanında da üretken bir isimdi. 1559 yılında yazdığı el-Kevâkibü’d-Dürriyye adlı eserde mekanik saatlerin tasarımı ve işleyişini anlattı. Bu saatler Batı dünyasında o döneme kadar üretilmiş saatlerden daha gelişmişti.
Ayrıca su çekme düzenekleri, pompa sistemleri, döner makineler ve buharla çalışan döner gibi araçlar tasarladı. “Et-Turukü’s-Seniyye fi’l-Âlâti’r-Rûhâniyye” adlı eserinde bu makineleri çizimlerle açıkladı.
BİLİM TARİHİNDE KALAN MİRASI
Sidretü’l-Müntehâ fi Melekûti’l-Feleki’d-Devvâr: Gözlem tablolarıyla dolu astronomi eseri.
Cerîdetü’d-Dürer ve Harîdetü’l-Fiker: Ondalık kesirlerle hazırlanmış ilk trigonometrik zîc.
Reyhânetü’r-Rûh fî Resmi’s-Sâʿât: Güneş saatleri üzerine ansiklopedik eser.
Buğyetü’t-Tullâb min İlmi’l-Hisâb: Ondalık aritmetiği teorik ve pratik temelde ele alan önemli kitap.
el-Kevâkibü’d-Dürriyye ve Et-Turukü’s-Seniyye: Osmanlı’nın ilk kapsamlı mühendislik ansiklopedileri.
Takiyüddin er-Râsıd, sadece yaşadığı döneme değil, yüzyıllar sonrasına da ışık tutmuş bir ilim adamıdır. Onun bıraktığı miras, bilimle inşa edilen bir medeniyetin sessiz ama güçlü yankısıdır.
