İlmin Temsilcisi EBU HANİFE
Hicrî 80 (Milâdî 699) yılında, dönemin ilim ve medeniyet merkezlerinden olan Kûfe’de dünyaya gelen Ebû Hanîfe, asıl adı Numan Bin Sabit; küçük yaşta Kur’an’ı ezberleyip kıraat ilmini öğrenerek başladığı ilim yolculuğunu, fıkıh ve kelâm sahalarında zirveye taşıdı. Ticaretle uğraşan bir ailenin ferdi olarak hayatın içinden gelen bu büyük âlim, yaşadığı çevredeki fikrî zenginliği ilimle yoğurarak, İslam hukukunun temellerini atan isimlerden biri haline geldi. Genç yaşta zekâsı ve ahlâkıyla dikkat çekmiş, Kûfe’nin önde gelen âlimlerinin teşvikiyle ilim meclislerine katılmış, kısa sürede kendi döneminin en saygın fakihlerinden biri olmuştur. İlimdeki derinliği, zorluklar karşısında sarsılmaz iradesiyle birleşerek, onu İslam ümmetinin kalbinde ebedî bir iz bırakacak bir şahsiyet haline getirdi.
Hanefî Mezhebinin Temellerini Atan Büyük Müctehid
Ebû Hanîfe'nin öncülüğünde şekillenen Irak fıkıh ekolü, talebelerinin gayretleriyle kurumsallaşarak Hanefî mezhebi adını almıştır. Kıyas, istihsan, örf ve kamu yararı gibi metodları fıkhî düşüncenin merkezine alarak zamanının ötesine geçen içtihat anlayışı geliştirmiştir. “İnsanlar fıkıhta Ebû Hanîfe’nin ev halkıdır” sözü, onun fıkıh ilmindeki derinliğini anlatmaya yeterlidir.
Kûfe'de kurduğu ders halkasında, her biri kendi döneminde içtihat yapabilecek kapasiteye sahip yüzlerce âlim yetiştirmiştir. En meşhur öğrencileri arasında Ebû Yûsuf, İmam Muhammed, Züfer b. Hüzeyl ve Hasan b. Ziyâd yer alır. Bu ilim meclisi, sadece bireysel eğitim değil, bir fıkıh meclisi ve istişare konseyi olarak çalışmış, günümüz hukuk kurullarına örnek teşkil etmiştir.
Kalıcı Eserleriyle Asırlara Yön Veren İmam
Ebû Hanîfe, görüşlerini sistemli biçimde yazıya dökmemiş olsa da talebeleri onun ictihatlarını derlemiştir. Hanefî fıkhının temel kaynaklarını oluşturan eserler şunlardır:
el-Fıkhu’l-Ekber: Akaid konularında Ehl-i Sünnet’in temel ilkelerini özetler.
el-Fıkhu’l-Ebsat ve el-Âlim ve’l-Müteallim: İnanç ve ilim yolculuğuna dair mülâkat tarzında risaleler.
el-Vasiyye: İnanç esaslarını ihtiva eden özlü bir risale.
el-Müsned: Talebeleri aracılığıyla rivayet edilen hadislerin toplandığı kaynak.
Kasîdetü’n-Nu‘mâniyye: Peygamber Efendimiz’e yazılmış na‘t.
Ayrıca, fetva risaleleri ve münazaralar içeren çeşitli metinler de ona nispet edilmektedir.
Ebû Hanîfe’nin hayatı, sadece ilmî değil ahlakî bir örneklik ile de doludur. Kazancında helâle titizlik göstermiş, ticarette adaleti elden bırakmamış ve ihtiyaç sahibi talebelerine cömertçe yardım etmiştir. Onun şu sözü, bir âlimin vakarını ve sorumluluğunu en veciz şekilde anlatır:
“Bizim kanaatimiz budur, daha güzelini bulan varsa hak ondadır.”
VEFATI
Emevîler ve Abbâsîler döneminde tüm baskı ve tekliflere rağmen taviz vermeyen Ebû Hanîfe, Abbâsî halifesi Mansûr’un emriyle Bağdat’ta zindana atıldı, gördüğü ağır işkenceler ve zehirlenme sonucu hicrî 150 yılında vefat etti. Fıkhî mirası kısa sürede İslâm coğrafyasına yayıldı. Selçuklu veziri Ebû Sa’d el-Hârizmî, onun hatırasını yaşatmak için kabri üzerine görkemli bir türbe ve ilim medresesi inşa ettirdi.
