Türkiye, en üst düzeyde desteklenen ‘sıfır atık’ konusunda dünyaya öncülük ediyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın eşi Emine Erdoğan’ın himayelerinde Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nca başlatılan ‘Sıfır Atık Projesi’ 2017 yılından bu yana başarıyla uygulanıyor. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da geçen yıl Eylül ayında ABD’nin New York kentinde gerçekleştirilen Birleşmiş Milletler (BM) 78. Genel Kurulu’ndaki konuşmasında tüm dünyayı Sıfır Atık Hareketi’ne destek vermeye davet etti.
Emine Erdoğan’ın desteklediği israfın
önlenmesini, kaynakların daha verimli kullanılmasını, atık oluşum sebeplerinin
gözden geçirilerek atık oluşumunun engellenmesini veya minimize edilmesini
sağlayan 'Sıfır Atık Projesi'nin en önemli ayaklarından ‘Depozito Yönetim
Sistemi’nin (DYS) tüm hazırlıkları tamamlandı.
Hem altyapısı ile hem de sistemin
uygulanmasıyla dünyaya örnek olacak Depozito Yönetim Sistemi’nde Türkiye
genelinde pilot uygulama aşamasına gelindi.
ALTYAPI TAMAM, SIRA İADE NOKTALARINDA
Hem ekonomi hem çevre ve insan sağlığı
açısından önemli olan sistemin altyapısı hazır. Sisteme kayıtlar da büyük
oranda gerçekleşti. Şimdi sıra depozito iade noktalarının oluşturulmasında.
Türkiye Çevre Ajansı (TÜÇA) yönetiminde, başta market zincirleri olmak üzere birçok
noktada oluşturulacak iade noktalarının 2024 yılı içerisinde devreye alınması
planlanmakta. İade noktalarında boş ambalajlar tüketicilerden elden teslim alınabileceği
gibi, kurulumuna hızla başlanacak olan Depozito İade Makineleri (DİM) de uygulamaya
alınacak. Tüketicilerin başlıca temas noktası olacak olan DİM’ler Depozito
Yönetim Sistemi için büyük önem taşıyor. Tüketicilerin getirdiği cam,
polietilen tereftalat (PET) ve alüminyumdan yapılmış olan tek kullanımlık
ambalajları kabul eden ‘Depozito İade Makineleri’ (DİM), ambalajların her
birinin şeklini, boyutlarını ve özel DYS logosunu kontrol ediyor ve onaylama işlemini
gerçekleştirerek mobil uygulama üzerinden tüketiciye depozito iade bedelini
ödüyor.
İADE NOKTALARINI BU YIL HER YERDE
GÖRECEĞİZ
Halihazırda Yalova, Kızılcahamam gibi
pilot uygulama bölgelerinde kamu noktalarında hem yerli hem yabancı DİM’ler
sayesinde, vatandaşlar mevcutta dolaşımda olan tek kullanımlık içecek ambalajlarını
iade ederek iade puanı ve parayı almaya hak kazanabiliyor. Depozito sistemi
kapsamında DİM’leri önümüzdeki dönemde hemen hemen her yerde görebileceğiz.
Gelecek 3 yılda tüm ülke genelinde 30 bin DİM’in kurulumu planlanıyor. Türkiye
Çevre Ajansı’nın belirleyeceği depozito bedeli ürünlerin satış ücretine dahil olacak,
ancak iade edilen ambalajla bu bedelin de tüketiciye iade edilecek olması
sebebiyle tüketicilerin DİM’leri yoğun olarak kullanması bekleniyor. Sistem
dahilinde yıllık 20 milyar adet iade edilen ambalaj hacmi oluşması öngörülüyor;
bu da günde 55 milyon adet ambalaja tekabül ediyor. Bu veriler, DİM’lerin tüketicilerin
büyük bir kısmı tarafından çok yoğun olarak kullanılacağını gösteriyor.
Geniş coğrafyamız ve yüksek nüfusumuz
göz önünde tutulduğunda tüketicilerin sisteme erişimin kolaylaşması amacıyla
yüksek sayıda otomatın marketlere ve benzeri satış noktalarına, restoran ve
otellere yerleştirilmesi planlanıyor. Bu da yerli üreticiler için önemli bir
fırsat yaratıyor. Ayrıca, DİM’lerin dünyadaki pazarı düşünüldüğünde ihracatta
yeni bir kapı oluşturma potansiyeli de yüksek.
AMBALAJLARDA DYS LOGOSU OLACAK
Türkiye’de ilk başta içeceklerin
piyasaya sürülmesinde kullanılan cam, polietilen tereftalat (PET) türünde
plastik ve alüminyum türünde metal malzemeden yapılmış olan tek kullanımlık
ambalajlar öncelikli olarak zorunlu depozito uygulaması kapsamına
alınacak.
Tüketicilerin sahte, kaçak ve kayıt
dışı üretilen içecekleri tüketmemesi ve depozitoya tabi olan ambalajlı
içeceklerin kolayca ayrıştırılabilmesi için, sisteme dahil olan içeceklerin
etiket veya ambalajlarında, depozito programına dahil olduklarını gösteren
Depozito Yönetim Sistemi logosu (DYS Logosu) yer alacak. Depozito uygulaması
kapsamındaki içeceklerin DYS logolu etiketleri, özel ve kopyalanamaz bir
mürekkeple basılıyor.
ÖZEL MÜREKKEPLİ, KOPYALANAMAZ ETİKET
Depozito Yönetim Sistemi (DYS)
Logosu’nun ambalajlar üzerine uygulamasında kullanılan özel güvenlik
mürekkebinin sahtesinin üretilmesi söz konusu değil. Özel güvenlik mürekkebi
sahip olduğu ayrıştırıcı özellikler sayesinde özel cihazlarla kontrol edildiğinden,
içecek ambalajının üstündeki DYS logosunun Depozito Yönetim Sistemi özel
güvenlik mürekkebini taşıyıp taşımadığı anlaşılabiliyor. Mürekkep projeye özel
tasarlandığı için piyasadan doğrudan veya dolaylı yöntemler ile temin edilmesi
mümkün değil. Sadece proje kapsamında yetki belgesi almış ambalaj ve etiket
üreticileri özel güvenlik mürekkebini kullanma hakkına sahip olacak.
SİSTEMİN GÜVENLİĞİ AÇISINDAN ÖNEMLİ
Mürekkep tasarımı, üretim aşamaları ve
mürekkebin dağıtılması ile kullanılması, kısaca tüm tedarik zincirinde çok az
sayıda kurum yetkili. Üstelik mürekkebin şişe ve kutulara nasıl uygulanması
gerektiği de yine özel bir uzmanlık gerektiriyor. Bu özel yöntemler ve kısıtlı
erişim sayesinde özel güvenlikli mürekkep elde ediliyor. DYS logosu üzerinde
kullanılan özel güvenlikli mürekkep aynı zamanda tersine mühendislik yollarıyla
da yeniden üretilemez özellikte.
DYS logolu özel etiketler, sistemin
sağlıklı ve güvenli işlemesini sağlarken diğer taraftan sistemin kötü niyetli
kullanımının da önüne geçiyor. Depozito makineleri sadece DYS logosu taşıyan
özel etiketli ürünleri kabul edecek. Böylece, kayıt dışı üretim yapılan
içeceklerin sisteme girmesi engellenmiş olacak.
FİRMALAR UYUM SAĞLADI
Üretici firmalar ve ürünler de sisteme
büyük çoğunlukta uyum sağladı. Türkiye Çevre Ajansı’nın (TÜÇA) 30.12.2022
tarihli ‘Zorunlu Depozito Yönetim Sistemi Uygulamalarına İlişkin Duyurusu’na
göre 1 Ağustos 2023 tarihinden itibaren içecek ambalajları üzerinde ‘Depozito
Yönetim Sistemi İşareti (logosu)’ zorunlu olarak kullanılmaya başlandı. Yüksek
güvenlik özelliklerine sahip etiketlerin basımı için özel yetkilendirilen baskı
tesisleri de sisteme hazır hale geldi. Şu ana kadar özel yetkilendirilen baskı
tesisleri, proje kapsamında sisteme dahil olacak ürünlerin tamamına yakınının
özel etiketlerini basacak kapasiteye sahip.
TÜM ÜRETİCİLER SİSTEMDE
Çok sayıda firma Depozito Yönetim
Sistemi logosu ile üretime geçti ve DYS logolu ürünleri market raflarında yer
almaya başladı. DYS logosu olmayan ürünler satılamayacağı için firmalar hızlı
bir şekilde onay süreçlerini tamamlıyorlar. Böylece önümüzdeki günlerde market
raflarında DYS logolu daha fazla ürün göreceğiz.
TÜRKİYE ÇEVRE AJANSI YÖNETECEK
Zorunlu Depozito Yönetim Sistemi,
Türkiye Çevre Ajansı (TÜÇA) tarafından yönetilecek. Sistem, tek kullanımlık
ambalajlı ürünleri piyasaya sürecek firmalar, perakende sektörü oyuncuları ve
tüketiciler gibi çoklu bir yapıdan ve çeşitli süreçlerden oluşuyor. Süreç,
depozitolu ambalajın TÜÇA tarafından belirlenen kriterlere uygun üretilerek
piyasaya arz edilmesi ile başlayıp boş ambalajın toplanarak geri dönüşüm
tesislerine gönderilmesi ile tamamlanan bir döngüde işleyecek.
SİSTEMİN İŞLEYİŞİ
Sistem şöyle işleyecek:
·
Ambalajlı
içeceği piyasa süren firmalar, Depozito Bilgi Yönetim Sistemi’ne kaydolacak. Bu
firmalar, DYS logolarını, özel güvenlikli mürekkep ve basım tekniğiyle
ambalajlar üzerine uygulayacak.
·
Türkiye
Çevre Ajansı, depozito fiyatıyla ilgili düzenlemeyi yapacak ve kamuoyuna
açıklayacak.
·
Firmalar
piyasaya sürdüğü her ürünün depozito bedelini Türkiye Çevre Ajansı’na ödeyecek.
Firmalar sisteme aktarmış olduğu bu depozito bedelini market, bakkal gibi satış
noktalarına yaptıkları ürün satışı ile tahsil edecekler.
·
Market,
bakkal gibi satış noktaları da depozito ücretini ödeyerek aldıkları ambalajlı
ürünlerin, tüketicilere satışında depozito ücretini tahsil edecekler.
·
Depozito
Yönetim Sistemi’nin sağlıklı işlemesi için en önemli aşama tüketicilerin
sisteme katıldığı bölüm olacak. Tüketiciler, depozito ücretini ödeyerek aldıkları
tek kullanımlık ambalajlı ürünleri tükettikten sonra, boş ambalajları depozito
iade makinelerine iade ettiklerinde DBYS Mobil Uygulaması aracılığıyla depozito
bedellerini geri alabilecekler.
·
Sürecin
bundan sonraki bölümü tabi ki biraz daha teknik ve tüketicilerden bağımsız
işleyecek. Ama asıl ekonomiye katkı burada başlıyor.
·
Tüketicilerden
gelen boş ambalajların teslim alındığı ve depozito bedellerinin iade edildiği
noktalarda Depozito İade Makineleri olacak. Makineler, ambalajları ayrıştırarak
alacak. Depozitolu boş ambalajlar, TÜÇA’nın yetkilendirmesiyle boş ambalaj
taşıyıcıları tarafından depo/aktarma merkezlerine, doğrulama tesislerine ve son
olarak da geri dönüşüm tesislerine teslim edilecek. Sistem dahilinde geri
dönüşümü sağlanan malzemelerin türü ve miktarına göre belirlenen hurda geliri
ise sisteme gelir olarak aktarılacak.
SİSTEMİN ÇEVREYE, EKONOMİYE BÜYÜK
KATKISI VAR
DYS’nin çevre başta olmak üzere insan
sağlığı ve ekonomiye önemli katkıları var. Döngüsel ekonominin önemli
oyuncularından atıkların, geri dönüşümü ve geri kazanımı tüm dünyada artık çok
önemli hale geldi. Hatta atıklar, ülkelerin ekonomileri için önemli bir kaynak
olarak değerlendiriliyor.
Depozito Yönetim Sisteminin hayata
geçmesiyle ilk etapta 20-25 milyar ambalaj geri dönüşüme kazandırılacak. Bu
sayede 37 bin ton sera gazı emisyonu azaltılırken, 1,3 milyar kWh enerji
tasarrufu ve 3,6 milyon varil petrolden tasarruf sağlanacak. Sanayide ise temiz
bir geri dönüşüm imkânı sağlayacak.
Proje kapsamında, 20 yıllık süreçte
100 milyar lira tasarruf ve 20 bin vatandaşa da doğrudan istihdam alanı
açılacak.
İthal edilen ham maddelerin yeniden
üretimde kullanması sayesinde üretime ve istihdama katkı sağlanacak. Piyasaya
sürülen içecek ambalajlarının ham maddesi için yıllık 150-200 milyon dolara
yakın gerçekleşen ithalat hacmi önemli oranda düşürülerek cari açığın
yönetilmesine kayda değer bir katkı sağlanmış olacak.
TÜRKİYE DÜNYAYA ÖRNEK OLACAK
Son teknolojilerle tüm hazırlıklarının
tamamlandığı Depozito Yönetim Sistemi, devreye girince Türkiye çevre konusunda
batılı ülkelere fark atacak. ‘Sıfır Atık’ konusunda dünyaya öncülük eden
Türkiye, depozito iadesi konusunda da liderlik edecek. Almanya ve Danimarka’dan
sonra Avrupa’da sistemi kapsamlı olarak uygulamaya alan üçüncü ülke olacak.
Çevre bilincinin yükseldiği dünyamızda
toplam 350 milyon nüfusa ulaşan 20’den fazla ülkede ulusal yönetmeliklerle
belirlenmiş resmi depozito sistemleri işlemekte. Yeni ülkeler de benzer
sistemleri hayata geçirmek üzere hazırlıklarını sürdürüyorlar. 2026 yılında 70
ayrı ülke veya eyalette yaklaşık 750 milyon nüfusu kapsayacak şekilde depozito
sistemlerinin kapsamının hızla genişlemesi, yayılması bekleniyor. Avrupa
Birliği’nde 2027’ye kadar tüm ülkelerin depozito iade sistemine geçmesi
hedefleniyor. Almanya başta olmak üzere Finlandiya, Norveç, Hollanda, Danimarka
gibi ülkeler sistemi hayata geçirdi. Amerika Birleşik Devletleri’nde bazı
eyaletlerde, Kanada’nın bazı bölgelerinde ve Avustralya’da sistem işliyor.
