AVRASYA'NIN KALBİ: FERGANA VADİSİ
Fergana Vadisi, Orta Asya’nın merkezinde bulunan, bölge ülkeleri açısından kritik öneme sahip bir bölgedir. Sovyetler döneminde çizilen yapay sınırlar, nehir sularının ülkeler arasında eşitsiz paylaşımı, etnik meseleler ülkeler arasında uzun yıllar çatışmaların sebebi olmuştur. Fergana Vadisi’nde yerleşim ve uygarlık, tarihin ilk sayfalarına kadar uzanmaktadır. Fergana Vadisi Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’ın sınırlarının kesiştiği ve her birinin topraklarının birbirinde olduğu karmaşık bir bölgedir. Bu bölgede bulunan ülkelerin kendi topraklarında sınırlarındaki ülkelerin ada şeklinde toprakları bulunmaktadır. Bu ülkeler kendi aralarında uzun yıllardır ada topraklar, su kaynakları, güvenlik gibi pek çok konuda anlaşmazlıklar yaşamıştır. Anlaşmazlıklar zaman zaman silahlı çatışmalara dönüşmüştür. En son çatışma Kırgızistan ve Tacikistan arasında 14 Eylül 2022’de yaşanmıştır.
Bölgenin önemi
Bölgede bulunan üç ülke önemli doğal kaynaklara sahiptir. Petrol, kömür, doğal gaz, demir, bakır, cıva, gümüş, tuz, bizmut, boksit, antimon yatakları bölge devletleri arasında paylaşılmıştır. Önemli doğal kaynaklara sahip olmanın yanında, otomotiv, kimya ve petrokimya endüstrisi gibi endüstrinin önemli dalları da bu bölgede yoğunlaşmaktadır. (1)
Sınır anlaşmazlıkları
Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan sınırlarının birleştiği Fergana Vadisi’nde Sovyetler Birliği’nden kalan sınır çatışmaları günümüzde de önemli problemlerin başında gelmektedir. Çatışmalar çoğunlukla yapay sınırlar sebebiyle çıkmaktadır. Çarlık Rusya ve ardından Sovyetler Birliği, Türkistan halkları arasındaki birliği önlemek için etnik gruplarının yoğunlukta olduğu alanlar için yapay sınırlar çizmiştir. Ayrıca eksklav bölgeler de çatışmalara sebep olmaktadır. Eksklav, bir devletin başka bir devlette topraklarında bulunmasıdır. Özbekistan’In Kırgızistan’da bulunan topraklarından doğal gaz çıkmaktadır. (2) Bu da ülkelerin birbirine geçmiş topraklarının jeopolitik önemini arttırmaktadır. Bölgede yapılmış olan sınır düzenlemeleri ile hiçbir etnik grubun kendi başına ayakta duramaması ve tam bağımsız olamaması sağlanmaya çalışılmıştır. Bölgede sürekli bir sorun kaynağı olması için, sınırlar belli bir mantıkla ve fiziki güvenlik ihtiyaçları gözetilmeksizin, özellikle girintili çıkıntılı tespit edilmiştir. (3)
Kimlik sorunu
Orta Asya’da bağımsız devletlerin ortaya çıktığı 1991 sonrasında tüm Orta Asya ülkeleri önemli oranda etnik çeşitliliğe sahip olmuştur. Bu çeşitlilik ise, bölge ülkeleri tarafından kültürel zenginliğe sahip olmaktan çok, ulusal kimlik oluşturma sürecini engelleyici ve istikrarsızlık yaratıcı bir etmen olarak kabul edilmiştir. (4)
Su ve enerji anlaşmazlıkları
Bölgede sudan kaynaklanan problemler, ülkeler arası su paylaşımından kaynaklanmaktadır. Kırgızistan ve Tacikistan bölgedeki su kaynaklarının beşte dördünü ellerinde tutmaktadır. Özbekistan, dünyanın 5. büyük pamuk üreticisi ve 2. büyük ihracatçısı olmasından dolayı ülkenin suya ihtiyacı diğer ülkelere nazaran daha çok önemli olduğunu göstermektedir. Ülkeler anlaşmazlıklar yaşadıklarında suyu kesme tehditleri savurmaktadır.
Dış aktörler
Yukarıda açıkladığım sorunlar bölgede gözü olan devletler tarafından oluşturulan sorunlardır. Bu sorunlar bilinçli bir şekilde oluşturulmuştur. Bölgenin asıl sahiplerini birbirileriyle çatıştırarak bölgenin kaynaklarını kullanmayı amaçlamaktadır.
14 Eylül’de meydana gelen olay ilk olmamakla birlikte son olacağa da benzememektedir. Bu sebeple Kırgızistan ile Tacikistan arasındaki sınır sorunlarının temelinde yatan faktörler ile birlikte değerlendirilmelidir. Çatışma yaratan anlaşmazlıkların bölge üzerinde etkili olmak isteyen büyük güçlere hizmet ettiği gözden kaçmamalıdır.
(1) Savunma Bilimleri Dergisi, (Levent Demirci), Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın Kesişimindeki Sorunlu Vadi: Fergana, Kasım 2012, 35
(2) Megoran, N. (2006). For ethnography in political geography: Experiencing and re-imagining Ferghana Valley boundary closures. Political Geography, 25, 624
(3) Akmoldoev, K. (2006). Bağımsızlıktan sonra Kırgızistan'da ulus-devlet inşası. (Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi
(4) Menon, R. (1995) In the shadow of bear: Security in post-Soviet Central Asia. International Security, 20(1), 149-181.
